Kadın kabin memurları duygusal emek gösterimi üzerinden mesleki anlamda toplumsal olarak cinsiyetlendirilmiş bir alanda istihdam edilmektedir. Bedenin parçaları aracılığıyla dışarıdan gözlemlenebilen ve önceden belirlenmiş kurallara göre sergilenen davranışlar kabin içi hizmetlerin duygusal emek boyutunu oluşturmaktadır. Bu anlamda duygusal emek bedenden bağımsız değildir. Beden ve güzellik algısı kadın kabin memurları için erkeklerden daha farklı bir biçimde bu emek biçimine eşlik etmektedir. Estetik emek olarak nitelendirilen bu emek biçimi, işe giriş süreçlerinde işveren tarafından müşterilerin duyumlarına uyan fiziksel görünüş ve kılık kıyafete sahip adayların işe alındığını anlatmaktadır (Nickson vd., 2012:66 aktaran Özkaplan vd., 2020:171). 

Eski ve bilinen adıyla hosteslik işe alım süreçlerinden başlamak üzere güzellik ideali etrafında şekillendirilerek, kabin memurluğu bu idealin sergilenmesi ve bu sayede rekabet avantajı sağlanması amacıyla araçsallaştırılmaktadır (Demirhan, 2018). Kabin memurluğu mesleğinin doğuşundan günümüze değin tartılarak ve ölçülerek işe alınmanın ve iş yaşamı boyunca denetim altında tutulmanın nesnesi “beden” olmaktadır. Günümüzde birçok hizmet sektörü çalışanından şirketin ya da gerekli olan hizmetin imajını kendi bedeninde somutlaştırmasının beklenmesi nedeniyle, sadece duyguların değil görünümün de metalaştığı belirtilmektedir (Williams/Connell; 2010: 351 akt. Seçer,2016:39).

Uçuş emniyetini sağlamanın belli beden ölçülerini zorunlu kıldığı doğru olsa da bedenin sıkı bir denetime tabi olmasının estetik emek talebinin de bir sonucu olduğu bilinmektedir. Kabin memurları tanımlanan ideal beden ölçülerinde olmalı ve bu ölçüleri iş yaşamı boyunca korumalıdır. Üniformayı taşıyacak olan beden üniformanın sunumunu en iyi ölçülerde yapacak şekilde kurallarla sınırlandırılmaktadır. Kilo alan kabin memurları uyarı almakta ve kilo verene kadar işten uzaklaştırılmaktadır.[1] Ayrıca yaşlanmak karşısında estetik cerrahi kadın kabin memurları tarafından sıkça başvurulan yöntemlerdendir. Yaşlanmak değil yaşlı gözükmek sorun olmaktadır. 

Estetik cerrahi ile yaşlılık izleri yumuşatılarak mesleki özgüven canlı tutulmakta ve kırklı yaşların ortalarına kadar meslekte kalınmaktadır. Ancak bizzat çalışanın kendi iradesi ile bedenine yapmış olduğu müdahale sebebiyle mesleğe ilişkin toplumsal cinsiyet normları da yeniden üretilmektedir. Kadınlar yazılı olmayan beden politikalarını kendi içlerinde kural haline getirmekte ve de alan bulgularından da anlaşıldığı üzere sık sık estetik operasyonlar geçirmektedir. 

Mesleki dernekler ve sendikalar aracılığıyla verilen mücadeleler meslekte kalmanın yaş sınırı, medeni hal ve hamilelik gibi konularda ciddi kazanımlar elde etmişlerdir fakat toplumsal cinsiyetin gizil normları özellikle kadın çalışanların bedeni üzerinden varlığını sürdürmeye devam etmektedir. Estetik operasyonlar bu gizil normlar ile müzakere etmenin en temel biçimini oluşturmaktadır. Araştırma kapsamında görüşülen katılımcıların estetik operasyonlar hakkındaki yaklaşımı bu tespiti doğrular niteliktedir. Sorun olan yaşlanmak değil yaşlı gözükmektir. Beden üniformanın askısıdır ve mükemmel bir şekilde üniformayı taşıyabilecek formda olmalıdır.

Kabin memuru kadınların işe alım, eğitim ve iş yaşamı boyunca denetimleri gibi süreçlerde etkili olan estetik kodların “dişilik” üzerinden belirlendiğine vurgu yapan bir araştırmada kadın bedeninin bütüncül olarak estetik bir eser gibi değerlendirilerek karar verilmekte olduğu vurgulanmaktadır. Adayların yaşlı gözükmeleri, ciltlerinin yıpranmışlığı, saç yapısı, tırnak yapısı, duruşu, boy, kilo oranı, diş yapısı değerlendirme kriterlerine dahil olmaktadır (Hancock ve Tyler, 2000; 118 akt. Seçer, 2016; 47).

Günümüzde de kadın çalışanların yoğun olduğu bir meslek olmaya devam eden kabin memurluğu estetik emek ve duygusal emek biçimlerinin birlikte sergilendiği bir meslektir. Üniforma bu emek biçimlerinin görüldüğü sektörlerde çalışılan kurumun temsili olarak estetik ve seçilmiş bedenler tarafından sergilenmektedir. Üniformalı beden için yazılı ve yazılı olmayan kurallar bulunmaktadır. 

Davranışların, duruşun, gülmenin, konuşma biçiminin ve hatta girilebilecek ve girilemeyecek mekânların, takılabilecek mücevherlerin, güneş gözlüklerinin hepsinin bir kuralı olduğu görülmektedir. Bir kabin memuru üniforması ile bir restaurant ya da bir markete gidememektedir. Üniformalı olarak bir başka meslektaşı ile karşılaştığında mesleğin kuralları çerçevesinde selam vermek zorundadır. Temeli askeri havacılığa dayanan sivil havacılıkta üniforma ve üniformalı bedenin kuralları askeri genlerini muhafaza etmektedir. Kabin memurluğu mesleğinin tarihsel gelişim sürecinde bu konuya ayrıntılı olarak yer verilmiştir.

Üniforma politikaları 1960’lı yılların ortalarına kadar değişiklik gösterse de tüm dünyada askeri çizgi ve renkler hâkimdir. 1960’larla birlikte tüm dünyada etkili olan ikinci dalga feminizm ve cinsel devrim hareketleri sivil havacılık üniforma politikalarına da yansımıştır ve üniformalar canlı renkler ve mini şortlar, etekler olarak tasarlanmış, dişilik ön plana çıkarılmıştır. Bu durum kadın kabin memurları için dönemin şartları için de bir özgürleşme olarak düşünülse de kadın bedeni üzerinden mesleğe yönelik cinsiyetçi algıları bekâr olma, çocuk sahibi olmama noktasından çok farklı bir boyuta taşıyarak daha da derinleştirmiş ve kadın bedenini kâr güdüsüyle metalaştırmıştır. 

Kabin memuru kadınların emeklerinin niteliği, yetkinlikleri cinsiyetçi üniformaların canlı renklerinin gölgesinde kalarak görünmez kılınmış ve estetik görünümleri dişilikleri vurgulanarak ön plana çıkarıldığından müşterinin memnun edilmesi için tek yeter koşulun gülümsemeleri ve ikram yapmak olduğu toplumsal algısı oluşturulmuştur. Bu algı zaman zaman havayolu şirketlerinin reklamları aracılığıyla da beslenmektedir. Kabin memuru olarak çalışan çok sayıda erkek kabin memuru da olmasına rağmen reklam yüzü olarak vurgulanmış kadınlık imgesi ile kadın kabin memurları kullanılmaktadır. Kabin memurlarının dünyada ve ülkemizde medyadaki temsilleri kısmında cinsiyetçi reklamların, kampanyaların örnekleri verilmiştir.

Sonuç olarak beden ve üniforma politikaları cinsiyetçi algıları besleyen en önemli faktörlerdir. Aşağıda ülkemizde ve dünyada çeşitli tarihlerde kabin memurları için tasarlanan üniforma örnekleri görülmektedir. 

İlk hostes Ellen Church 1930 yılında uçağın kapısında askeri tarzda tasarlanmış üniforması ile görülmektedir. Boeing firması tarafından yolculara kendilerini evlerinde ve güvende hissettirmeleri amacıyla işe alınan Church, pilotluk lisansı da bulunan eğitimli bir hemşiredir.

Görsel 20: Ellen Church, 1930

Erişim: https://seyruseferim.com/gecmisten-gunumuze-kabin-memuru-kiyafetleri/ 29/04/2021

                            Görsel 21:1940                                                         Görsel 22: 1950                                              Görsel 23: 1960

Erişim: https://seyruseferim.com/gecmisten-gunumuze-kabin-memuru-kiyafetleri/ 29/04/2021

Yukarıdaki görsellerden anlaşıldığı üzere mesleğin doğuşundan 1960’lı yılların ortasına kadar askeri tarz üniformalar kullanılmaktadır. Aşağıdaki görsellerde ise 1960’ların ikinci yarısından 1970’lerin ilk yarısına kadar olan yıllara ait üniforma tasarımları görülmektedir. Amerikan PSA havayolları kadın bedenini ve dişiliği vurgulayarak “seks satar” yaklaşımıyla mesleğe yönelik cinsiyetçi söylemleri kâr amaçlı kullanan ilk havayolu şirketi olmuş fakat kısa sürede diğer havayolları da aynı yaklaşımı dönemin “cinsel devrim” ruhuna yaslanarak benimsemişlerdir.

                            Görsel 24:1967                                                            Görsel 25: 1967                                             Görsel 26: 1970

Erişim: https://www.vintag.es/2018/12/southwest-airline-flight-attendants.html  29/04/2021

                        Görsel 27: 1969                                                    Görsel 28: 1967                                                     Görsel 29: 1972

Erişim: https://www.vintag.es/2018/12/southwest-airline-flight-attendants.html  29/04/2021

Sivil havacılık 1970’lerin ortasına kadar yolcuları açısından da erkeklerin erişebildiği bir ulaşım şeklidir. Bu tarihlerden başlayarak kadınlar ve çocuklarda yolculuk yapmaya başladığından üniforma politikaları yavaş yavaş değişmeye başlamış ve marjinalliğini yitirmiştir.

Ülkemizde 1948 yılında Adile Tuğrul ile başlayan meslek dünyadaki üniforma politikalarından etkilenmiştir. Başlangıç yıllarında askeri tarz üniformalar görülmektedir. 1960’larla birlikte renklenen ve kısalan üniformalara rastlanmaktadır. Döneme uygun olarak değişen üniformaların mesleğe yönelik cinsiyetçi toplumsal algının oluşturulmasında da önemli bir faktör olduğu düşünülmektedir. Aşağıdaki görsellerde çeşitli yıllara ait üniforma örnekleri görülmektedir.

                                                                                                     Görsel 30: 1948

Erişim: https://www.hastane.com.tr/iste-thy-nin-yeni-uniformalari-galerisi-sayfa-11.html 30/04/2021

                                                                                                    Görsel 31: 1950’ler

Erişim: https://www.aeroportist.com/bazi-vedalar-zordur-istanbul-ataturk-havalimani.htm 30/04/2021 

                                                                                                       Görsel 32: 1968

 Erişim: https://www.airporthaber.com/thy-haberleri/arfaadan-dilek-hanife-oneriler.html 30/04/2021 

                                                                                                    Görsel 33: 1972 THY

 Erişim: https://www.pinterest.ca/pin/300685712620711113/ 30/04/2021

                                                                                              Görsel 34: 1980’ler THY

Erişim: https://id.pinterest.com/pin/542894930081573079/ 01/05/2021

                                                                                            Görsel 35: 2008-2019 THY

Erişim: https://www.sondakika.com/haber/haber-thy-75-inci-yilina-diz-alti-etek-le-girdi/ 01/05/2021

                                                                                                 Görsel 36: 2019 THY

Erişim:https://www.airporthaber.com/thy-haberleri/iste-thy-kabin-memurlarinin-yeni-kiyafetleri.html  01/05/2021

Görsellerde çeşitli yıllara ait THY kabin memuru üniformaları görülmektedir. THY sektörün en büyüğü ve bayrak taşıyıcı havayolu olarak üniforma konusunda da sektörün belirleyeni konumundadır. Dünyada olduğu gibi ülkemizde de sivil havacılık 1900’lü yılların başında askeri temelde başlamıştır. 1930 yılında kadınlar kabin memuru olarak sivil havacılığa dahil olmuşlar, ülkemizde ise ancak 1948 yılında kadınlar sivil havacılık alanında yer alabilmişlerdir.  Önceleri kadın kamarot olarak görev yapan kadınların 1950 yılında hostes kadrosu ile görev yaptıkları görülmektedir. Günümüzde ise kabin ekibinde yer alan kadınlar cinsiyetsiz ve unisex bir kavram olan “kabin memuru” kadrosunda çalışmaktadır.

 Yukarıda yer alan görsellerden anlaşılacağı üzere 1948’li yıllardan başlayarak 1968’e kadar askeri üniforma çizgileri ve havacılığın renkleri olan lacivert/mavi renklerin hâkim olduğu görülmektedir. 1960’ların sonunda tüm dünyada etkili olan 1968 hareketlerinin ve özgürlük talepleri ikinci dalga feminist hareketle birleşmektedir.  Bu hareketlerin sivil havacılık alanında üniformalara da yansıdığı görülmektedir. Ülkemizde de 1968 yılında üniformaların renklendiği ve etek boylarının dönemin mini etek modasına uyumlandığı görülmektedir. 1970’ler boyunca havacılığın askeri renklerinden uzaklaşan üniformalar, 1980’lere gelindiğinde yeniden lacivert ve de diz altı etek boyu biçiminde tasarlanmıştır.  2000’li yılların ikinci yarısına kadar genel olarak lacivert ve de mavi renklerin hâkim olduğu kabin memuru üniformalarda 2019 yılında yapılan değişiklikle antrasit ve kırmızı renkler kullanılmıştır.

Sonuç olarak; kabin memurlarının taşıdığı üniformalar havayolu taşımacılığı yapan şirketlerin taşınabilir imajı, reklamı niteliğindedir. Kabin memuru olarak da onları taşıyacak uygun ve de ölçüleri tanımlanmış bedenler tercih edilmektedir.  Bu kapsamda kadın kabin memurlarının yoğunluğu üniforma politikalarının toplumsal cinsiyet ilişkilerinden bağımsız olmadığını göstermektedir. Üniforma rekabet edebilmenin koşullarından biri olarak daha çok kadın bedenleri üzerinden sergilenmektedir. Üniformayı taşıyan bedenin tüm parçaları saçlar, kulaklar, boyun, eller, ayaklar üniforma kurallarına tabi kılınmaktadır. Bu anlamda üniforma müşteri memnuniyetini estetik emek üzerinden sağlamaya yönelik çok önemli bir unsur haline gelmektedir. Araştırmanın devam eden bölümünde alan bulguları yer almaktadır. Bu bölümde üniformanın kadın kabin memurları tarafından ne şekilde algılandığı da kişisel görüşmelerden elde edilen veriler eşliğinde tartışılacaktır.

[1] https://t24.com.tr/haber/thyde-30-memura-zorunlu-izin,90006  28/04/2021 tarihinde ziyaret edildi.